Uitspraak demonstratie / taakstraffen, een rechterlijke dwaling

OPINIE – Zeven leden van Extinction Rebellion (XR) zijn veroordeeld door de Rechtbank Den Haag tot taakstraffen van 30 tot 60 uur. Volgens het Openbaar Ministerie (OM) hebben de leden zich schuldig gemaakt aan opruiing. Dit zou – volgens het OM – oproepen of aanzetten zijn tot het plegen van een strafbaar feit. XR heeft aangegeven dat er werd opgeroepen tot vreedzame burgerlijke ongehoorzaamheid ofwel een demonstratie tegen de grootste vervuilers van Nederland. 

Burgerlijke ongehoorzaamheid 
Volgens sites op het internet zou ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ het opzettelijk overtreden zijn van de wet of het negeren van bevelen van de overheid met een politiek doel. De meeste activisten hebben steeds aangegeven dat het geweldloos is en dat heeft Extinction Rebellion ook steeds aangegeven. Bekende inspiratiebronnen voor deze vorm van demonstraties waren onder meer Gandhi, Martin Luther King en Leo Tolstoj.   
Demonstraties komen we overal en elke dag tegen, zo zijn bekend de vreedzame demonstraties tegen de Vietnamoorlog. Een oorlog die bekend staat als een oorlog met inzet van honderdduizenden manschappen, grootschalige bombardementen en het gebruik van chemische middelen als Agent Orange en Napalm.     

Men is er nog niet uit of oproepen tot vreedzame burgerlijke ongehoorzaamheid nu wel of niet toegelaten mag worden. Zo gaf een ingezonden brief in de NRC op 28 januari 2022 aan dat politici mogen oproepen tot burgerlijke ongehoorzaamheid. Daarentegen gaven andere media aan dat het parlement het oproepen tot burgerlijke ongehoorzaamheid verbiedt. Hierbij ging het echter om uitspraken van een bepaalde partij in de Tweede Kamer. Kamervoorzitter Bergkamp schreef hierover nog een brief naar de leden van de Tweede Kamer en zei specifiek dat in de Tweede Kamer niet opgeroepen mag worden tot burgerlijke ongehoorzaamheid. 

Universitair docent in de politieke filosofie aan Radboud Universiteit Nijmegen, Matthijs van de Sande, kwam eind december 2018 met een pleidooi voor herwaardering van burgerlijke ongehoorzaamheid. Volgens docent Van de Sande wordt de burger steeds ongehoorzamer. Hierbij valt te denken aan de klimaatactivisten van Code Rood (riepen op tot blokkade- en bezettingsacties), dierenrechtenactivisten (knipten hekken open bij Oostvaardersplassen), studenten (bezetten van universiteitsgebouwen), extreemrechtse groep Identitair Verzet (bezetten van het dak van een Moskee in aanbouw) en actiegroep We Are Here (uitgeprocedeerde asielzoekers kraakten panden). 

Al dit soort zaken zorgden voor discussies of men zich niet gewoon aan de gangbare regels en procedures moest houden. Matthijs van de Sande wist te melden dat burgerlijke ongehoorzaamheid steeds vaker lijkt voor te komen als politieke uitingsvorm, maar dat het onbegrip voor de ongehoorzame burger ook steeds meer naar voren kwam. Dit laatste is onterecht volgens de heer Van de Sande, omdat elke democratische samenleving tegen een beetje ongehoorzaamheid moet kunnen. Het gaat nog verder, daar de democratie  groot belang heeft bij burgers die eens een stapje buiten de lijntjes durven te doen. Zelfs als ze daarbij de wet overtreden.

Klimaatactivisten – als zij burgers mét stemrecht zijn – hebben wel politieke invloed. Maar wat heeft deze invloed voor zin, als men het beleid van grote, milieuvervuilende multinationals wil veranderen en zeker als vak K geen oren heeft naar deze veranderingen. Het beleid van de milieuvervuilers heeft enorme impact op de leefwereld – en het lijkt er vaak op dat ze gesteund worden door vak K – maar burgers hebben geen of nauwelijks directe invloed op het beleid van die grote vervuilers. Volgens Matthijs van de Sande hoort het oprekken en breken van regels en wetten ook tot de democratie. Maar Mark Rutte – in een andere context – wist te melden dat democratie niet gratis is. Daar komt vak K dus nu achter. 

Uitspraak rechter Den Haag 
XR kwam met een Persbericht over de uitspraak van de rechter in Den Haag. Zeven klimaatactivisten zijn veroordeeld voor ‘opruiing’ omdat ze hadden opgeroepen tot vreedzame demonstraties op de A12. De organisatie XR maakt zich zorgen over wat de uitspraak zal betekenen voor het demonstratierecht. Daarentegen gaat de aangekondigde demonstratie van 9 september gewoon door en er worden zeker 10.000 demonstranten verwacht. 
De verdachten gaan in hoger beroep tegen de uitspraak. Volgens de advocaat van de demonstranten, Willem Jebbink, valt een wegblokkade volgens internationale rechtspraak onder de demonstratievrijheid. Daarnaast kan alleen de burgemeester – volgens Nederlands recht – demonstraties beperken, verplaatsen of verbieden. 
Aangezien de rechter de uitspraak over taakstraffen heeft gedaan, wil zeggen dat de rechterlijke macht ook mag ingrijpen bij demonstraties. Dit is nergens afgesproken of vastgelegd. Sterker nog, een rechter moet de vrijheid van demonstratie juist beschermen. 

Ook Amnesty International heeft met ontzet gereageerd op de veroordeling. Volgens de organisatie is het blokkeren van een weg onder normale omstandigheden strafbaar, echter het ging in dit geval over het oproepen tot een vreedzaam protest. Geschokt reageerde Amnesty International dat het demonstratierecht en het recht op vrije meningsuiting nauwelijks een rol hebben gespeeld in de rechtszaak. Het is niet te hopen dat dit een voorbode zal zijn voor meer van dit soort zaken. 
Daarnaast kan het blokkeren van een weg – als vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid – beschermd worden door het demonstratierecht. Dit is zelfs door de burgemeester van Den Haag onderkend.

Natuurlijk veroorzaken demonstraties en blokkades hinder en overlast. Echter, zolang er geen sprake is van grootschalige en langdurige ontwrichting, moet de overheid dit tolereren volgens de mensenrechten. 
Daarom is het een opvallende uitspraak van de rechter, juist die de mensenrechten en het demonstratierecht moet beschermen. Zelfs zou een rechter mee kunnen gaan met de acties tegen de milieuvervuilers, maar dat is hier niet gebeurd. Natuurlijk mag men in Nederland niets zeggen over zo’n standpunt van de rechterlijke macht, maar je mag toch wel op zijn minst vraagtekens zetten bij de uitspraak. 

(Bronnen: Wikipedia, NRC, De Lange Mars Plus, Nieuws.nl, Sociale Vraagstukken, Extinction Rebellion Nederland, Amnesty) 

Henny A.J. Kreeft
Onafhankelijke Burger Journalistiek 

© Khamakar News Agency / 05.08.2023